W dniach 16-17 marca 2002 roku odbył się VI Walny Zjazdu PZHKA. Przedstawiamy treść wykładu profesora Mariana Tischnera ,,Przygotowanie klaczy do sezonu reprodukcyjnego''.  

W warunkach naturalnych lub pozostawienie zdrowego ogiera wspólnie z klaczami tylko na okres pastwiskowy sprawiają, że skuteczność zaźrebień na koniec sezonu pastwiskowego wynosi od 85 do 100%. Przy tym systemie kojarzeń ogier sam wyszukuje klacze w rui i wybiera w sposób bezbłędny optymalny moment do krycia i zapłodnienia. Natomiast gdy człowiek decyduje, kiedy i którym ogierem ma być pokryta klacz, procent zaźrebień jest z reguły niższy. Nie mniej jednak są stadniny w Polsce, w których kontrola rozrodu jest na wysokim poziomie i wyniki źrebności są zbliżone do tych, jakie spotykamy w warunkach naturalnego utrzymania koni.

Użycie klaczy do rozrodu

Klacze osiągają dojrzałość płciową w wieku 16-17 miesięcy, jednak zbyt wczesne zaźrebienie klaczy np. w wieku 2,5 roku opóźnia, a nawet hamuje jej dalszy rozwój ogólny. Dlatego tradycyjnie przyjęty jest termin zaźrebiania w wieku 3-4 lat.

Płodność klaczy

Dobra płodność to łatwość zaźrebiania, rodzenie i odchowanie każdego roku zdrowego źrebięcia. Cecha wybitnej i długotrwałej płodności wykazuje pewien stopień odziedziczalności, ale wysoka płodność nie jest zjawiskiem powszechnym. Spotyka się jednak klacze, a nawet całe rodziny, które charakteryzują się wysoką płodnością. Do rekordzistek polskiej hodowli można zaliczyć klacze:

• Gazellę II, która w latach 1918-1941 dała 21 źrebiąt, pierwsze w wieku 4 lat, a ostatnie w 27 roku życia;
• Eleonorę, hodowli Romana Kaińskiego, urodzoną w Janowie Podlaskim w 1944, która przez 17 lat z rzędu, tj. od 1950 do 1966 roku urodziła i odchowała 17 źrebiąt, obliczono, że przez około 80% swojego życia była w ciąży;
• Algerię, która z kolei przez 19 lat tj. od 1979 do 1995 roku dała 18 źrebiąt, i tylko przez jeden rok jałowiła, a ostatnią klaczkę urodziła w wieku 24 lat.

Sezonowość rozrodcza

Na płodność klaczy, obok cech osobniczych duży wpływ wywierają czynniki zewnętrzne oraz rytmy biologiczne. Organizm klaczy podlega bowiem cyklicznym wahaniom hormonalnym, związanym ze zmianami pór roku. Czas pojawienia się rui u klaczy w ciągu roku może być różny, jednak szczytowe nasilenie aktywności rozrodczej koni przypada na okres wydłużania się dnia świetlnego, a obniżenie ma miejsce w zimie, kiedy to u klaczy występuje okres tzw. wyciszenia zimowego (anestrus zimowe). Im bliżej wiosny, tym częściej pojawiają się objawy rui i klacze zaczynają wykazywać cykl, który w tym czasie może być jeszcze nieregularny, a ruja nie zawsze kończy się owulację. Natomiast w maju i czerwcu już około 80-90% klaczy winno przejawiać wyraźne objawy rujowe, które prawie zawsze kończą się owulacją. Sprzyjającym czynnikiem w tym czasie dla klaczy jest ich wyjście na pastwisko, zmiana żywienia z suchej paszy na świeżą zieloną trawę, a także ruch poprawiający przemianę materii. Jesienią organizm klaczy wchodzi ponownie w okres przejściowej obniżonej aktywności rozrodczej (Rys. 1).

Rys. 1. Sezonowe wahania aktywności rozrodczej

Głównym czynnikiem regulującym sezonowe czynności rozrodcze jest światło. Klacze posiadają jakieś nieznane sposoby reagowania na zmieniającą się długość dnia świetlnego. Im dalej na północ lub południe od równika, tym wyraźniej zaznaczona jest sezonowość. U koni arabskich wywodzących się z regionów położonych blisko równika sezonowość rozrodcza nie jest tak wyraźna jak np. u koni ras zimnokrwistych lub pełnej krwi angielskiej. Nie mniej jednak w okresie stanówkowym, który nie pokrywa się z naturalnym zegarem biologicznym, mogą pojawić się problemy z zaźrebieniem klaczy.

Zastosowania sztucznie wydłużonego dnia świetlnego, a także poprawa żywienia i ogólnych warunków środowiskowych może mieć duży wpływ na poprawę płodności klaczy w tym czasie. Wielu hodowców praktyków stosuje dodatkowe oświetlenie celem przyspieszenia sezonu rozrodczego u klaczy. Jest to tani i sprawdzony sposób w praktyce hodowli koni. Właściwy efekt uzyskuje się stosując oświetlenie elektryczne żarówkami zwykłymi lub jarzeniowymi tak, aby łączna długość sztucznie przedłużonego oświetlenia i naturalnego światła wynosiła 15-16 godzin na dobę. Po zastosowania takiej terapii świetlnej zapoczątkowanej np. w grudniu stwierdza się po około 6 tygodniach początek linienia, tj. zmianę okrywy włosowej na letnią, a następnie po dalszych 2-3 tygodniach rozpoczynają się regularne cykle rujowe.

Cykl rujowy klaczy

Cykl rujowy u klaczy trwa średnio 21-22 dni. Na okres rui przypada 6-7 dni, a na okres międzyrujowy 15 dni. Wahania długości cyklu są jednak znaczne. Zdarzają się klacze, które wykazują ruje przedłużone trwające około 2 tygodni (Rys. 2).

 

Rys. 2. Przebieg cyklu rujowego

Podczas normalnej rui rozwija się intensywnie pęcherzyk jajnikowy i około 1-2 dni przed zakończeniem rui następuje owulacja. Klacz w czasie rui wykazuje oznaki gotowości przyjęcia ogiera. Natomiast w okresie międzyrujowym, gdy na jajniku powstało ciałko żółte produkujące progesteron (hormonu, którego poziom również wzrasta podczas ciąży), zostaje zahamowane zachowanie rujowe. Klacz w stosunku do ogiera wykazuje w tym czasie zachowanie agresywne i mówimy wówczas, że ,,odbija''. Jeśli klacz nie jest źrebna, można w tym czasie podać jej prostaglandynę, która ma za zadanie wywołanie tzw. luteolizy ciałka żółtego i spowodowanie obniżenie poziomu progesteronu. W miejsce ciałka żółtego rozwija się ponownie pęcherzyk i u klaczu około 3-4 dni po zastrzyku pojawia się ruja, a w 8-9 dniu później owulacja. Fakt ten powinien dobrze znać hodowca, gdyż w ten sposób można odpowiednio zaplanować stanówkę lub inseminację.

Optymalne terminy krycia lub unasieniania klaczy

Dla uzyskania wysokiego procentu zeźrebień zaleca się aby odstęp czasu pomiędzy unasienianiem a owulacją był jak najkrótszy. Winno się również dążyć do tego, aby krycie lub unasienianie klaczy zostało przeprowadzone tylko jeden raz podczas rui, gdyż w ten sposób ogranicza się eksploatację ogierów, zwiększa płodność, a także zmniejsza ryzyko zakażeń macicy klaczy.

Owulację można stwierdzić tylko przez bezpośrednie badanie jajników palpacyjnie lub przy pomocy USG. Inne metody, takie np. jak próba ogierem, badanie poziomu hormonów we krwi, pozwalają jedynie w przybliżeniu określić czas owulacji. Nie mniej jednak zachowanie się klaczy podczas próby ogierem i ocena nasilenia zewnętrznych objawów rui są bardzo pomocne w ustaleniu fazy cyklu i terminu krycia lub unasieniania.

Przewidywanie dokładne momentu owulacji nie jest jednak łatwe, gdyż tempo dojrzewania pęcherzyka jajnikowego może być różne. Lekarz weterynarii może śledzić wzrost pęcherzyka, powtarzając manualne badanie co kilka lub kilkanaście godzin. Bardziej precyzyjnie można określić moment owulacji, jeśli do tego celu lekarz weterynarii wykorzystuje USG (Rys. 3).

Rys. 3. Jajniki klaczy
Lewy w fazie spoczynkowej Prawy z rozwiniętym pęcherzykiem.

Dokładne określenie terminu owulacji jest sprawą kluczową, gdyż optymalne terminy (Rys. 4) krycia lub unasieniania dla klaczy wynoszą:

• 1,5 dnia przed owulacją do 6 godzin po owulacji (inseminacja nasieniem świeżym lub krycie naturalne),
• 12 godzin przed owulacją do 6 godzin po owulacji - w wypadku użycia nasienia mrożonego

 

Rys. 4. Optymalny czas unasieniania nasieniem świeżym i mrożonym

Naturalnie zdarzają się przypadki zaźrebienia klaczy, gdy krycie lub inseminacje nasieniem świeżym zostały przeprowadzone tylko jeden raz np. 4-5 dni przed owulacją. Przypadki takie mogą mieć miejsce, gdy nasienie ogierów wykazuje wysoką płodność i zostało użyte u zdrowych klaczy.

Rozpoznawanie ciąży u klaczy

Prawidłowe rozpoznanie ciąży, zwłaszcza w początkowym okresie, ma duże znacznie praktyczne. Doświadczony lekarz weterynarii może rozpoznać ciąże u około 80% klaczy przy pomocy USG już od 9-11 dnia. Zarodek ma wówczas 10 mm średnicy, stale migruje wewnątrz macicy i można go spotkać w rożnych miejscach macicy. W 12 dniu życia jego średnica wynosi około 12-13 mm. W 14-15 dniu po zapłodnieniu można badaniem USG rozpoznać ciążę prawie w 100%. W 17 dniu zarodek przestaje już krążyć wewnątrz macicy i umiejscawia się luźno u nasady jednego z rogów macicy. W 24-25 dniu można zaobserwować na monitorze USG bicie serca płodu, co jest dodatkowym potwierdzeniem, że ciąża rozwija się prawidłowo. Wczesne rozpoznanie ciąży należy potwierdzić ponownym badaniem w 2 miesiącu po zapłodnieniu, gdyż najbardziej krytycznym okresem dla rozwoju zarodka jest 6 pierwszych tygodni, kiedy to z różnych przyczyn dochodzi do resorpcji zarodka lub ronień.

Ciąże bliźniacze

Ciąże bliźniacze u klaczy są szczególnie niepożądane, gdyż tylko w bardzo niskim procencie rokują prawidłowy rozwój płodu, prowadząc często do poronień lub urodzeń źrebiąt nie nadających się do hodowli. Badaniem przy pomocy USG ciąże bliźniaczą rozpoznaje się prawie w 96% już od 15-16 dnia po zapłodnieniu.

Postępowanie w przypadku rozpoznania ciąży bliźniaczej

W zależności od ułożenia się zarodków mamy do czynienia z ciążą dwurożną lub jednorożną.

Zabieg usuwania ciąży może wykonać tylko lekarz weterynarii. Rozgniatania jednego z pęcherzyków płodowych najlepiej wykonać w 16-17 dniu, po tym czasie wzrasta ryzyko zniszczenia obu zarodków. W tabeli 1 podano wyniki stosowania różnych sposobów usuwania ciąży bliźniaczej u klaczy [1].

Ciąża	Liczba klaczy	Sposoby usuwania ciąży bliźniaczej	Donoszenie pojedynczej ciąży
dwurożna	50	rozgniecenie jednego pęcherzyka	88%
jednorożna	118	rozsuwanie i rozgniatanie jednego pęcherzyka	57%
dwurożna i jednorożna	20	ograniczone żywienie	55%
dwurożna i jednorożna	27	bez żadnej ingerencji człowieka	52%

Tabela 1. Wyniki usuwania ciąży bliźniaczych u klaczy.

Poporodowa aktywność jajników - ruja źrebięca

Jeśli klacz się pomyślnie zaźrebiła, donosiła ciążę i wyźrebiła, to czas myśleć o kolejnym sezonie rozpłodowym. Pierwsza ruja po porodzie, tzw. ruja źrebięca, pojawia się najczęściej 7-9 dni po rozwiązaniu i kończy prawie zawsze owulacją. U większości klaczy, u których poród był normalny, pierwsza owulacja występuje w 10 dniu po porodzie. Jest to jedyna owulacja u klaczy, której termin wystąpienia można bardzo wcześnie przewidzieć i zaplanować stanówkę lub inseminację. W styczniu, lutym ruja i owulacja po porodzie mogą wystąpić jednak z opóźnieniem od 14-17 dnia po wyźrebieniu. Natomiast w maju, czerwcu ruja źrebięca może pojawić się w 5-7 dniu po porodzie (Rys. 5).

 

Rys. 5. Pierwsza ruja po porodzie - ,,ruja źrebięca''

Uważa się, że u klaczy zaźrebionych podczas rui źrebięcej częściej występuje resorpcja zarodków. Badania nie potwierdzają tego, gdy przebieg porodu, opieka poporodowa, żywienie i utrzymanie klaczy były prawidłowe. Po normalnym porodzie, w pierwszej rui zaźrebia się około 60% klaczy. Źrebność może być nieco wyższa, gdy owulacja i inseminacja mają miejsce po 11 dniu po porodzie.

Mleczność klaczy

O potencjale rozrodczym klaczy decyduje również jej wydajność mleczna. Wysoka mleczność ma istotny wpływ na wzrost i rozwój źrebiąt sysaków. Wydajność mleczną klaczy można bardzo łatwo obliczyć na podstawie pomiarów przyrostów masy ciała źrebiąt. Przyjmuje się, że na 1 kg przyrostu masy ciała źrebię potrzebuje około 9-10 kg mleka [2,3]. Określenie ciężaru ciała źrebiąt w 1-2 dniu po urodzeniu, a następnie 30 dni później pozwala sprawdzić, czy klacz jest w stanie dobrze wykarmić swoje źrebię. Słaby przyrost ciężaru ciała może oznaczać, że klacz ,,produkuje'' za mało pokarmu lub, że źrebię jest słabe i nie pobiera odpowiedniej ilości mleka

Mleczność klaczy w Stadninie Koni w Michałowie badała Pieszka i Kulisa [4]. Obliczono, że wydajność mleczna klaczy arabskich w pierwszym miesiącu laktacji wynosiła średnio 247 l, tj. około 9 litrów na dobę. Wahania pomiędzy klaczami były jednak znaczne i wynosiły od 5 do 11 kg na dobę. Cechę mleczności klaczy warto zatem brać pod uwagę, prowadząc selekcję hodowlaną.

Okres użytkowania rozpłodowego

Klacze ras prymitywnych a także czystej krwi arabskiej, mogą być użytkowane rozpłodowo znacznie dłużej aniżeli klacze innych ras. W wieku 20 lat, a nawet starsze klacze czystej krwi arabskiej, rodzą często normalne i zdrowe źrebięta. Przeprowadzone badania koni przebywających w treningu wyścigowym pod kątem wieku ich matek, potwierdziły potoczne opinie, że w gonitwach najlepiej sprawdzają się konie od klaczy 12-13 letnich, a najsłabiej - od klaczy pierwiastek. Ale nawet najstarsza matka może dać źrebię, które wyrośnie na cennego reproduktora lub doskonałą klacz stadną. Przykładem mogą tu być: wspomniana na początku Algerię, która w wieku 23 lat dała Albulę, Ofirka, która w wieku 23 lat urodziła Orlę, czy Fatma, która z kolei w wieku 20 lat dała znanego ogiera Fawora.

Marian Tischner, 2002

 

Literatura

1. Allen W.R. Sympozjum Rozród koni, Kraków 1995, w Bielański A., Tischner M. Biotechnologia rozrodu zwierząt udomowionych, Rozdz. IV Konie, Wyd. DRUKROL S.C., Kraków, 1997.
2. Leonhard I. Wstępne badania wydajności oraz składu chemicznego mleka klaczy Roczn. Nauk. Roln. T. 70-B-3, str. 333-345, 1956.
3. Sasimowski E., Budzyński M. Zywienie koni PWRiL, Warszawa, 1988.
4. Pieszka M., Kulisa M. Wydajność mleczna klaczy rasy czystej krwi arabskiej w pierwszym miesiącu laktacji. Praca w przygotowaniu do druku, 2002.

Zapoznaj się z polityką prywatności witryny